Παγκόσμια Ημέρα κατά της Φυματίωσης
24/03/2011Η φυματίωση έχει πλήξει τις κοινωνίες μας όσο ελάχιστες άλλες μεταδοτικές ασθένειες και παραμένει ένα σοβαρό πρόβλημα για τη δημόσια υγεία. Στην Ε.Ε., όπου ο αριθμός των κρουσμάτων φυματίωσης μειώνεται συνεχώς, η προσέγγιση που πρέπει να υιοθετηθεί οφείλει να εστιάσει στα μεγάλα αστικά κέντρα και στις ευπαθείς ομάδες πληθυσμού με ποσοστό εμφάνισης της νόσου πάνω από τον εθνικό μέσο όρο.
Για να επιτευχθεί ο έλεγχος της φυματίωσης στα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης πρέπει να αντιμετωπιστούν δύο βασικά θέματα:
• Η φυματίωση είναι η συχνότερη αιτία θανάτου των ατόμων που πάσχουν από AIDS.
• Ο αριθμός των ασθενών με πολυ-ανθεκτική στα φάρμακα φυματίωση (MDR-TB) αυξάνεται συνεχώς.
Το αίτιο και η μετάδοση της φυματίωσης
Η φυματίωση οφείλεται σε μικρόβιο που λέγεται μυκοβακτηρίδιο της φυματίωσης ή αλλιώς βάκιλος του Koch. Είναι μια απειλητική για τη ζωή λοίμωξη που επηρεάζει κυρίως τους πνεύμονες. Κάθε χρόνο η φυματίωση σκοτώνει περίπου 2 εκατομμύρια άτομα παγκοσμίως.
Η φυματίωση μαστίζει την ανθρωπότητα για χιλιετίες. Υπολείμματα της νόσου βρέθηκαν στα οστά και στο θώρακα από Αιγυπτιακές μούμιες ηλικίας 3.000 ετών. Ο Ιπποκράτης και ο Γαληνός την περιέγραψαν και συμφώνησαν ότι η ανάπαυση και ο καθαρός αέρας παίζουν σημαντικό ρόλο στη θεραπεία της. Έπρεπε να φτάσουμε στον 16ο αιώνα για να τεθούν οι πρώτες υποψίες για τη μεταδοτικότητα της νόσου. Τότε εφαρμόστηκαν νόμοι στη λεκάνη της Μεσογείου που επέβαλαν την απομόνωση των πασχόντων. Ο ίδιος ο ενοχοποιητικός παράγοντας, το μυκοβακτηρίδιο της φυματίωσης, ανακαλύφτηκε από τον Koch το 1882.
Στο μεταξύ ο συνωστισμός στις μεγάλες πόλεις και η εξαθλίωση των μαζών κατά τη διάρκεια της βιομηχανικής επανάστασης είχε ως αποτέλεσμα τη μεγάλη διάδοση της νόσου. Η περίφημη "Λευκή Πανώλη", όπως ονομάστηκε, πιστεύεται ότι ήταν η κυριότερη αιτία θανάτου κατά το 19ο αιώνα. Ακολούθησε η σταδιακή βελτίωση των συνθηκών υγιεινής και η άνοδος του βιοτικού επιπέδου ώστε στις ΗΠΑ η θνησιμότητα από 400/100,000 το 1830 να πέσει στα 200/100,000 το 1900. Η συνεχιζόμενη βελτίωση των συνθηκών ζωής κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα και η ανάπτυξη αποτελεσματικών αντιβιοτικών τη δεκαετία του '40 κατάφερε τελικά να θέσει τη νόσο στο περιθώριο στις αναπτυγμένες χώρες.
Παρά τα μέσα που διαθέτει σήμερα η ιατρική επιστήμη, η φυματίωση μετά το 1985 παρουσιάζεται απειλητική. Παρά τις προόδους στην θεραπεία, η φυματίωση είναι μια παγκόσμια πανδημία που πυροδοτείται και από την έξαρση του AIDS, τη φτώχεια, την έλλειψη των υπηρεσιών υγείας και την εμφάνιση ανθεκτικών στα φάρμακα στελέχων του βάκιλου που προκαλεί τη νόσο.
Περιοχές με σοβαρότερο πρόβλημα φυματίωσης είναι η Αφρική, η Ασία, η Ν. Αμερική, οι Δημοκρατίες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, καθώς και τα περισσότερα από τα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης. Η μεταφορά της φυματίωσης στις ανεπτυγμένες χώρες γίνεται διεθνώς μέσω της μετανάστευσης ατόμων τα οποία είτε ήδη νοσούν ή έχουν μολυνθεί στη χώρα τους και εκδηλώνουν τη νόσο στη χώρα υποδοχής.
Η φυματίωση ονομάζεται και "νόσος των φτωχών" καθώς αναπτύσσεται σε δυσχερείς συνθήκες διαβίωσης και προτιμά τους οργανισμούς που είναι ήδη εξασθενημένοι από τις ασθένειες, τις κακουχίες και την ελλιπή διατροφή. Από αυτό αντιλαμβάνεται κανείς γιατί πλήττει κυρίως τις φτωχές αναπτυσσόμενες χώρες αλλά και αντίστοιχα τις κατώτερες κοινωνικοοικονομικές τάξεις στον ανεπτυγμένο κόσμο. Σε κάθε περίπτωση 22 χώρες, κυρίως της υποσαχάριας Αφρικής και της νοτιοανατολικής Ασίας, συγκεντρώνουν το 80% των περιστατικών. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτές οι χώρες χαρακτηρίζονται από φτώχεια, κακή διατροφή, κακές συνθήκες υγιεινής και υπερπληθυσμό. Στην υποσαχάρια Αφρική η εξάπλωση της νόσου συνεχίζεται με ρυθμό 10% ετησίως, υποβοηθούμενη από την επιδημία του AIDS που μαστίζει την περιοχή, ενώ παγκοσμίως ο ρυθμός είναι 3%.
Αν και οι αναπτυσσόμενες χώρες είναι αυτές που υποφέρουν περισσότερο, η επανάκαμψη της νόσου στις ανεπτυγμένες χώρες είναι ένα σοβαρό θέμα δημόσιας υγείας. Η κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ, η αύξηση της μετανάστευσης, οι τοπικές εστίες φτώχειας και εξαθλίωσης στις δυτικές κοινωνίες, η εμφάνιση ανθεκτικών στα αντιβιοτικά βακίλων, η διάδοση του AIDS, είναι όλοι παράγοντες που συνέβαλαν στην αναζωπύρωση της νόσου.
Δυστυχώς ούτε η Ελλάδα στάθηκε εξαίρεση. Από την εποχή που οι πνευμονολόγοι ιατροί ονομάζονταν πνευμονολόγοι - φυματιολόγοι μέχρι σήμερα, η χώρα μας κατάφερε να ελέγξει το πρόβλημα. Ωστόσο, με την αυξημένη μετανάστευση κυρίως από χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ προς την Ελλάδα σε συνδυασμό με μία υστέρηση στο πρόγραμμα εμβολιασμού, από τα τέλη της δεκαετίας του '80 και μετά παρουσιάστηκε μια ήπια αύξηση των δεικτών της φυματίωσης.
Ευτυχώς τα τελευταία χρόνια με τη δραστηριοποίηση της επιστημονικής κοινότητας φαίνεται να επικρατεί πάλι μια τάση μείωσης της νόσου, σύμφωνα με στοιχεία του Κέντρου Ελέγχου Ειδικών Λοιμώξεων.
Ποια είναι τα συμπτώματα;
Σημεία και συμπτώματα της ενεργού πνευμονικής φυματίωσης περιλαμβάνουν:
Ο βήχας που διαρκεί τρεις ή περισσότερες εβδομάδες με πτύελα που συνήθως περιέχουν αίμα , η ακούσια απώλεια βάρους, η κόπωση, ο χαμηλός πυρετός, οι νυχτερινές εφιδρώσεις, τα ρίγη, η απώλεια της όρεξης, ο πόνος στο θώρακα με την αναπνοή ή το βήχα (πλευρίτιδα).
Η φυματίωση μπορεί να εμφανιστεί σχεδόν σε οποιοδήποτε μέρος του σώματός σας, συμπεριλαμβανομένων των αρθρώσεων, των οστών, του ουροποιητικού συστήματος, του κεντρικού νευρικού συστήματος, των μυών, του μυελού των οστών και του λεμφικού συστήματος. Όταν η φυματίωση εντοπίζεται σε όργανα εκτός των πνευμόνων τα σημεία και συμπτώματα ποικίλλουν ανάλογα με τα όργανα που εμπλέκονται.
Πού οφείλεται;
Ως νόσημα, η φυματίωση παρουσιάζει κάποιες ιδιαιτερότητες. Κάποιος που έχει μολυνθεί με το βάκιλο της φυματίωσης μπορεί να μην ασθενεί γιατί το ανοσοποιητικό του σύστημα είναι αρκετά ισχυρό ώστε να προστατεύει τον οργανισμό του, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν θα νοσήσει στο μέλλον. Το μυκοβακτηρίδιο της φυματίωσης ή βάκιλος του Koch εξαπλώνεται με μικροσκοπικά σταγονίδια που απελευθερώνονται στον αέρα όταν κάποιος με ενεργό μορφή της νόσου βήχει, μιλάει, γελάει, τραγουδάει ή φτερνίζεται.
Ωστόσο δεν αρκεί η απλή εισπνοή των μολυσμένων σταγονιδίων αλλά μια πιο παρατεταμένη έκθεση. Για το λόγο αυτό κινδυνεύουν περισσότερο όσοι έχουν ζουν στο ίδιο σπίτι με κάποιον πάσχοντα που δεν λαμβάνει την κατάλληλη αγωγή. Επίσης, μεγαλύτερο κίνδυνο διατρέχουν όσοι εργάζονται ή διαμένουν σε φυλακές, γηροκομεία, και άλλα ιδρύματα. Άλλες ομάδες υψηλού κινδύνου είναι οι ανοσοκατασταλμένοι όπως πχ οι πάσχοντες από AIDS ή όσοι χρησιμοποιούν ανοσοκατασταλτικά φάρμακα όπως κορτικοστεροειδή, οι χρήστες ενδοφλεβίων ναρκωτικών και όσοι υποσιτίζονται.
Τα συμπτώματα που χαρακτηρίζουν τη νόσο είναι επίμονος βήχας, αίσθημα κόπωσης, απώλεια βάρους, νυχτερινοί ιδρώτες, ανορεξία, δεκατική πυρετική κίνηση αλλά και αιμόπτυση. Αφού το άτομο νοσήσει και εφόσον δεν λάβει την κατάλληλη αγωγή, η νόσος δεν περιορίζεται στους πνεύμονες αλλά μπορεί να επεκταθεί κυριολεκτικά οπουδήποτε: οστά, νεφροί, έντερα, εγκέφαλος κ.ά..
Πως γίνεται η διάγνωση;
Το πιο συχνά χρησιμοποιούμενο διαγνωστικό εργαλείο για τη φυματίωση είναι μια απλή δερματική δοκιμασία, η δοκιμασία Mantoux (μαντού).
Για τη δοκιμασία Mantoux, μια μικρή ποσότητα της ουσίας που ονομάζεται φυματίνη ενέχεται στο δέρμα του πήχη. Μέσα σε 48 έως 72 ώρες θα πρέπει να ελεγχθεί το χέρι για μια τοπική αντίδραση στο υλικό της ένεσης. Ανάλογα με την ανταπόκριση η δοκιμή είναι θετική ή αρνητική. Μια θετική απάντηση χαρακτηρίζεται από σκληρό και πρησμένο δέρμα στο σημείο της ένεσης και τις περισσότερες φορές είναι ένδειξη φυματίωσης.
Η δοκιμασία Mantoux δεν είναι τέλεια, είναι δυνατόν να έχουμε είτε ψευδώς θετικά ή ψευδώς αρνητικά τεστ. Ένα ψευδώς θετικό αποτέλεσμα σημαίνει ότι το τεστ είναι θετικό ενώ δεν έχετε φυματίωση. Αυτό είναι πιο πιθανό να συμβεί αν είστε μολυσμένοι με άλλο μυκοβακτηρίδιο εκτός από αυτό που προκαλεί τη φυματίωση ή εάν έχετε εμβολιαστεί με το εμβόλιο κατά της φυματίωσης.
Περαιτέρω δοκιμές
Αν τα αποτελέσματα του ελέγχου της φυματίωσης είναι θετικά, ακολουθούν:
- Ακτινογραφία θώρακα. Εξετάσεις πτυέλων για την εύρεση του βακίλου
Κι αν η μαντού είναι αρνητική;
Έχοντας μικρή ή καθόλου αντίδραση στη δοκιμασία Mantoux συνήθως σημαίνει ότι δεν είστε μολυσμένοι από φυματίωση αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις είναι δυνατόν να υπάρχει φυματίωση, παρά τα αρνητικά τεστ.
Λόγοι για μια ψευδώς αρνητική δοκιμασία περιλαμβάνουν:
- Πολύ πρόσφατη μόλυνση με φυματίωση καθώς χρειάζονται οκτώ έως δέκα εβδομάδες για το σώμα σας να αντιδράσει στη δερματική δοκιμασία και ίσως χρειαστεί να επαναλάβετε τη δοκιμή σε λίγους μήνες.
- Σοβαρά εξασθενημένο ανοσοποιητικό σύστημα όπως εάν έχετε AIDS ή αν λαμβάνετε κορτικοστεροειδή ή χημειοθεραπεία.
- Ο εμβολιασμός με ζωντανό ιό. Τα εμβόλια που περιέχουν ένα ζωντανό ιό, όπως η ιλαρά ή το εμβόλιο της ευλογιάς.
- Λάθη κατά την πραγματοποίηση της δοκιμασίας. Μερικές φορές η φυματίνη μπορεί να ενίεται πολύ βαθιά κάτω από την επιφάνεια του δέρματός σας. Στην περίπτωση αυτή εάν έχετε αντίδραση μπορεί να μην είναι ορατή.
Πως θεραπεύεται;
Σήμερα, η φαρμακευτική αγωγή είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της θεραπείας της φυματίωσης. Η θεραπεία είναι χρονοβόρα. Κανονικά, λαμβάνονται αντιβιοτικά για έξι έως 12 μήνες για να καταστρέψουν το βάκιλο. Η ακριβής διάρκεια των φαρμάκων και της θεραπείας εξαρτάται από την ηλικία, τη συνολική υγεία, τα αποτελέσματα των τεστ ευαισθησίας, και αν έχετε ενεργό ή ανενεργό φυματίωση.
Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του μυκοβακτηριδίου της φυματίωσης καθιστούν αναγκαία τη θεραπεία με πολλά φάρμακα για μεγάλο χρονικό διάστημα: Επειδή τα βακτήρια της φυματίωσης αναπτύσσονται με αργούς ρυθμούς, η θεραπεία για ενεργό λοίμωξη είναι χρονοβόρα - συνήθως έξι έως δώδεκα μήνες. Μετά από μερικές εβδομάδες, δεν είναι πλέον μεταδοτική και μπορεί να αισθάνεστε καλύτερα, αλλά είναι απαραίτητο να ολοκληρώσετε την πλήρη διάρκεια της θεραπείας λαμβάνοντας τα φάρμακα όπως ακριβώς προβλέπεται από το γιατρό σας.
Η ολοκλήρωση της θεραπείας είναι απαραίτητη
Πολλοί ασθενείς δυσκολεύονται να τηρήσουν την απαραίτητη αγωγή με αποτέλεσμα την ατελή θεραπεία τους. Πέρα από το γεγονός ότι θα υποτροπιάσουν και θα μεταδώσουν τη νόσο σε άλλους, ευνοούν την ανάπτυξη ανθεκτικών στα φάρμακα μικροβίων. Τα πολυανθεκτικά αυτά στελέχη απαιτούν περισσότερα και διαφορετικά φάρμακα με αρκετές παρενέργειες, για ακόμα μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Δυστυχώς ο ρυθμός εμφάνισης της πολυανθεκτικής φυματίωσης αυξάνεται ανησυχητικά, χωρίς να υπάρχουν νέα αντιβιοτικά στον ορίζοντα.
Τι είδους επιπλοκές μπορεί να παρουσιαστούν;
Η πνευμονική φυματίωση μπορεί να προκαλέσει μόνιμη βλάβη των πνευμόνων όταν δεν διαγνωσθεί και θεραπευτεί νωρίς. Αθεράπευτη ενεργή νόσος μπορεί να εξαπλωθεί και σε άλλα μέρη του σώματος όπου μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρές ή απειλητικές για τη ζωή επιπλοκές. Η πιο σοβαρή επιπλοκή, όμως, είναι η αναζοπύρωση της φυματίωσης μετά την αρχική λοίμωξη και η ανάπτυξη στελεχών της νόσου ανθεκτικών στα φάρμακα.
Πως μπορεί να προληφθεί;
Σε γενικές γραμμές, η φυματίωση είναι μια ασθένεια που προλαμβάνεται. Από άποψη δημόσιας υγείας, ο καλύτερος τρόπος για τον έλεγχο της φυματίωσης είναι η διάγνωση και η θεραπεία ατόμων με φυματίωση πριν αναπτύξουν ενεργή νόσο ώστε να ληφθούν οι απαραίτητες προφυλάξεις.
Επίσης υπάρχει και το εμβόλιο κατά της φυματίωσης το οποίο μπορεί να γίνει κατά την παιδική ηλικία που είναι πιο αποτελεσματικό.
Μέτρα του Π.Ο.Υ.
Για την αντιμετώπιση αυτής της μάστιγας, όλα τα συστήματα υγείας παγκοσμίως τέθηκαν σε επαγρύπνηση. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (Π.Ο.Υ.) εκπόνησε το πρόγραμμα DOTS (Directly Observed Therapy, Short Course - Πρόγραμμα Βραχυθεραπείας Υπό Άμεση Παρακολούθηση) που εφαρμόζεται σε 102 χώρες με διάφορες τροποποιήσεις. Οι βασικές αρχές του προγράμματος είναι πέντε:
1. Κρατική μέριμνα.
2. Βελτιωμένος εργαστηριακός έλεγχος.
3. Άμεσα επιτηρούμενη θεραπεία διάρκειας 6 έως 8 μηνών σε όλους τους ασθενείς με θετικά πτύελα.
4. Δωρεάν αντιφυματικά φάρμακα.
5. Ύπαρξη συστήματος καταγραφής και αξιολόγησης της θεραπείας.
Για την αντιμετώπιση της πολυανθεκτικής φυματίωσης ανέπτυξε συμπληρωματικά το πρόγραμμα DOTS-plus για τις χώρες που ήδη εφαρμόζουν το DOTS.
Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι ειδικά στον αναπτυσσόμενο κόσμο, η φυματίωση είναι μια νόσος που παγιδεύει τους ανθρώπους σε έναν φαύλο κύκλο φτώχιας και αρρώστιας, τους στερεί ευκαιρίες, και τελικά καθυστερεί την ανάπτυξη της χώρας. Για το λόγο αυτό πρέπει να υποστηρίζονται οι προσπάθειες του Π.Ο.Υ. Αλλά και στη δική μας κοινωνία, μία νόσος που στο παρελθόν ήταν υπό έλεγχο, παρουσιάζει αύξηση των δεικτών της και πρέπει πλέον να ενεργοποιηθούμε στους τομείς της ενημέρωσης, της πρόληψης και της αντιμετώπισης.
